Laurens Buijs
Amsterdam Gender Theory Research Team
Het nadenken over alternatieven voor de huidige patriarchale samenleving is nu relevanter dan ooit. Er zijn namelijk allerlei aanwijzingen dat het patriarchaat in het laatste stadium van zijn bestaan is beland. Ik spreek daarom over de huidige tijd als het laat-patriarchaat.
De patriarchale cultuur begon maar liefst 12.000 jaar geleden op aarde met een grote apocalyptische ramp en de daarop volgende landbouwrevolutie (zie AGTRT-BDA3). Na millennia moeiteloze dominantie, schudt het systeem momenteel op zijn grondvesten. Het patriarchaat is op dit moment door grote verschuivingen op het globale niveau zeer instabiel, en de toekomst van dit culturele systeem is onzekerder dan ooit. We bevinden ons daarom momenteel op een tweesprong: we staan voor een vork in de weg.
De ene weg leidt naar een definitieve vestiging van het patriarchaat. Via totalitarisme kan de huidige instabiliteit in het patriarchale systeem weer gestabiliseerd worden, maar de prijs die betaald wordt is dan ongelofelijk groot: onze vrijheid. Het totalitaire systeem zal gebaseerd zijn op high-tech surveillancekapitalisme, een heuse dystopia.
De andere weg leidt naar een grote maatschappelijke wende, en de vestiging van een nieuwe wereldcultuur die gebaseerd is op matriarchale waarden: gelijkwaardigheid, empathie en balans. De laatste keer dat mensen in grootschalige matriarchale verbanden leefden, was vóór de laatste ijstijd en de Jonge Dryas, 12.000 jaar geleden (zie AGTRT-BDA10). Deze weg biedt juist allerlei utopische vergezichten, door radicale nieuwe invullingen van democratie en onze relatie met de planeet.
Over de komst van deze nieuwe wereld wordt in spirituele kringen al lang gespeculeerd, bijvoorbeeld als wordt verwezen naar het aanbreken van het Watermantijdperk, op 21 december 2020. Maar er zijn ook wetenschappelijke aanwijzingen voor het feit dat deze grote maatschappelijke wende zich kan gaan voltrekken, omdat de grote uitdagingen die met het antropoceen gepaard gaan ons daartoe dwingen.
Ik merk dat er veel misverstanden en onjuiste sentimenten bestaan over wat patriarchale samenlevingen eigenlijk zijn, en hoe die te onderscheiden zijn van matriarchale samenlevingen. Ik zal daarom de komende tijd meer hierover gaan schrijven, want daar zijn uit zowel spirituele als wetenschappelijke literatuur relevante zaken over te zeggen.
Ik wil in deze tekst beginnen met het maken van een basaal onderscheid in de definities: patriarchale en matriarchale samenlevingen onderscheiden zich van elkaar, doordat zij andere aannames maken over mannelijkheid en vrouwelijkheid. Omdat mannelijk en vrouwelijk fundamentele bouwsteentjes zijn van het bestaan (zie AGTRT-BDA8), wordt deze dualiteit ook in het fundament van onze samenleving verwerkt.
Lees meer over waarom de mens onlosmakelijk verbonden is met mannelijk en vrouwelijk:
Genderneutraliteit als dwaalspoor: waarom emancipatie niet zonder mannelijk en vrouwelijk kan
Omdat gender de meest fundamentele maatschappelijke structuur is, heeft de wijze waarop dit onderscheid cultureel vorm krijgt dus ook ver reikende gevolgen voor de samenleving als geheel. Er zijn uiteindelijk twee smaken: een hiërarchische ordening van gender (patriarchaal), of een gelijkwaardige ordening van gender (matriarchaal).
In deze twee samenlevingsvormen worden mannelijke waarden (zoals individuele ontplooiing, competitie en controle) en vrouwelijke waarden (zoals empathie, wederkerigheid en intuïtie) op een andere manier gerangschikt. In het patriarchaat zijn mannelijk en vrouwelijk verticaal geordend, in het matriarchaat zijn mannelijk en vrouwelijk horizontaal geordend. In Androgyny-Based Gender Theory (ABGT) worden mannelijkheid en vrouwelijkheid gedefinineerd als twee verschillende vormen van kennis waar elk mens toegang toe heeft via de secundaire genderidentiteit (SGI, zie AGTRT-BDA24).
Lees meer over de rol van mannelijke en vrouwelijke kennis in de secundaire genderidentiteit (SGI):
De secundaire genderidentiteit (SGI) bepaalt de androgyne persoonlijkheidsstructuur
De meeste samenlevingen bevinden zich trouwens ergens op het spectrum tussen patriarchaat en matriarchaat, hoewel juist in de huidige tijd de contrasten goed zichtbaar zijn. In millennia zijn samenlevingen niet zo patriarchaal geweest als de huidige, en de samenleving die eraan zit te komen zal ook op het mariarchale uiterste zitten.
In de rest van dit stuk komen de volgende zaken aan bod (klik door):
- De definitie van het patriarchaat
- De definitie van het matriarchaat
- Samenvattende tabel: patriarchaat en matriarchaat vergeleken
- Onderwerpen voor vervolgonderzoek
Patriarchale samenlevingen
Een patriarchale samenleving maakt de volgende twee fundamentele culturele aannames over gender:
- Mannen zijn enkel mannelijk, vrouwen zijn enkel vrouwelijk; de man en de vrouw zijn dus pas bij elkaar compleet.
- Mannelijkheid is hoger gewaardeerd dan vrouwelijkheid; de man bezit en heerst over de vrouw.
Dit hiërarchische gendersysteem werkt in alle opzichten door in de samenleving. Dat leidt ertoe dat patriarchale culturen de volgende eigenschappen hebben:
- Focus op macht en bezit.
- Instituten zijn verticaal ingericht en worden uiteindelijk aangedreven door angst en controle.
- Opvoeding van kinderen vindt hoofdzakelijk plaats binnen het kerngezin.
- Nadruk op levenssfeer voorbij het lokale: nationale en internationale leefstijl.
- Besluitvorming vindt uiteindelijk top-down plaats, of dat nu gaat met een beroep op status, positie of objectieve feiten.
- Overwaardering van rationaliteit en logica, onderwaardering van emoties en intuïtie.
- Individualisme en zelfontplooiing staan centraal.
- Anderen aftroeven in een competitieve context wordt gezien als definitie van succes.
- Relaties (vriendschappelijk, familiair en romantisch) worden gekenmerkt door onderlinge afhankelijkheid.
- Romantische seksualiteit krijgt vorm in monogame relaties.
- Causaal wereldbeeld: specialisering en fragmentatie zijn belangrijke waarden.
Je zou kunnen zeggen dat het patriarchaat uiteindelijk bepaald wordt door machtsverhoudingen, en dat dat terug te herleiden is naar de machtsrelatie die is aangebracht tussen mannelijk en vrouwelijk.
Matriarchale samenlevingen
Een matriarchale cultuur (waar we hopelijk de komende decennia weer naar terug bewegen) maakt de volgende twee fundamentele culturele aannames over gender:
- De mens is androgyn: mannen zijn ook vrouwelijk, vrouwen zijn ook mannelijk. Elk mens is als individu compleet (zie AGTRT-BDA5).
- Mannelijkheid en vrouwelijkheid zijn andere maar gelijkwaardige kwaliteiten en hebben elkaar nodig voor balans.
De matriarchale cultuur gaat dus niet uit van superioriteit van vrouwelijkheid, maar van balans tussen de genders. De reden dat deze samenlevingen toch matriarchaal worden genoemd, is omdat vrouwelijke waarden de kaders bepalen waarbinnen mannelijke waarden zich kunnen uiten.
Dit gelijkwaardige gendersysteem werkt net zoals bij het patriarchaat door in alle lagen van de samenleving. Dat leidt tot de volgende eigenschappen:
- Focus op balans en gemeenschappelijkheid. Het streven is niet alleen balans tussen mannelijk en vrouwelijk, maar ook mens en natuur, lichaam en geest, etc.
- Instituten zijn horizontaal ingericht en worden uiteindelijk aangedreven door vertrouwen en empathie.
- Opvoeding van kinderen gebeurt in een samenwerking tussen ouders en directe sociale omgeving.
- Nadruk op lokale levenssfeer en binding met de grond.
- Besluitvorming vindt altijd collectief en democratisch plaats, waarbij zoveel mogelijk verschillende (ook niet-menselijke) stemmen gehoord worden.
- Emoties en intuïtie worden als net zo belangrijke kennisbronnen gezien als logica en rationaliteit.
- De balans tussen individu en collectief staat centraal; individuele ontplooiing wordt door het collectief gefaciliteerd en vice versa.
- Een optimale samenwerking waarin ieders rol het beste tot zijn recht komt wordt gezien als de definitie van succes.
- Relaties (vriendschappelijk, familiair en romantisch) worden gekenmerkt door gelijkwaardigheid en reciprociteit.
- Romantische seksualiteit vindt ook plaats buiten de voornaamste liefdesband in ieders leven.
- Holistisch wereldbeeld: de mens wordt gezien als intrinsiek verbonden met elkaar, de aarde en het universum.?
Ook bij matriarchale samenlevingen kan gesteld worden dat alle normen en waarden uiteindelijk voortkomen uit de wijze waarop gender is ingericht. Er wordt ruimte gemaakt voor de androgyne kern van de mens (zie AGTRT-BDA1), en vanuit daar wordt ook op andere terreinen balans gezocht.
Lees meer over de androgyne kern van de mens:
Wat we van jagers en verzamelaars over mannelijkheid en vrouwelijkheid kunnen leren
Wil jij je inzetten voor de grote transitie naar de nieuwe matriarchale wereld? Zet dan je eigen innerlijke proces van schaduwwerk centraal, en kom je eigen donkere kanten dapper en eerlijk onder ogen (zie AGTRT-BDA7). De omwenteling zal eerst moeten beginnen met het helen van onze gespleten en getraumatiseerde psyche (zie AGTRT-BDA4 en AGTRT-BDA19).
Lees meer over onze gespleten psyche, en hoe die geheeld kan worden:
Hoe het patriarchaat onze psyche heeft gespleten, en hoe we de schade kunnen herstellen
Samenvattende tabel
| Patriarchale samenleving | Matriarchale samenleving |
| Focus op macht en bezit | Focus op balans en gemeenschappelijkheid |
| Instituten zijn verticaal ingericht, drijven op angst en controle | Instituten zijn horizontaal ingericht, drijven op vertrouwen en empathie |
| Opvoeding van kinderen vindt hoofdzakelijk plaats binnen het kerngezin met gescheiden genderrollen | Opvoeding van kinderen gebeurt in een samenwerking tussen ouders en directe sociale omgeving |
| Nadruk op levenssfeer voorbij het lokale: nationale en internationale leefstijl | Nadruk op lokale levenssfeer en binding met de grond |
| Besluitvorming vindt uiteindelijk top-down plaats | Besluitvorming vindt altijd collectief en democratisch plaats |
| Overwaardering van rationaliteit en logica, onderwaardering van emoties en intuïtie | Emoties en intuïtie zijn net zulke belangrijke kennisbronnen als logica en rationaliteit |
| Individualisme en zelfontplooiing staan centraal | De balans tussen individu en collectief staat centraal |
| Succes is anderen aftroeven in een competitieve context | Succes is een optimale samenwerking waarin ieders rol het beste tot zijn recht komt |
| Relaties worden gekenmerkt door onderlinge afhankelijkheid (codependentie) | Relaties worden gekenmerkt door gelijkwaardigheid en reciprociteit |
| Romantische seksualiteit krijgt vorm in monogame relaties | Romantische seksualiteit vindt ook plaats buiten de voornaamste liefdesband |
| Causaal wereldbeeld: specialisering en fragmentatie zijn belangrijke waarden | Holistisch wereldbeeld: de mens wordt gezien als intrinsiek verbonden met omgeving |
Vervolgonderzoek
In toekomstige stukken kom ik hier nog op terug, en zal ik onder andere de volgende zaken bespreken:
- Waarom kunnen we de huidige hoogtechnologische neoliberale samenleving zien als een patriarchale samenleving, zelfs na de feministische golven en de seksuele revolutie?
- Waarom is er een risico dat de patriarchale samenleving zich definitief vestigt via high-tech surveillancekapitalisme?
- Waarom is de patriarchale samenleving 12.000 jaar geleden begonnen met de landbouwrevolutie en de opkomst van bezit, en waarom biedt de huidige tijd juist aanknopingspunten en kansen om over te schakelen naar een matriarchale samenleving?
- Waarom zijn er in de basis maar twee samenlevingsvormen mogelijk, patriarchaal en matriarchaal, ondanks de vele uitingsvormen die deze samenlevingsvormen kunnen hebben?
Geef een reactie