[AGTRT-BT6] Indicatieve definities versus demarcatieve definities van seksuele oriëntaties

Jan Bergstra & Laurens Buijs
Amsterdam Gender Theory Research Team

In formele gendertheorie (FGT) werken we aan en met de notie formeel gender. Dat is een notie die in verschillende versies van FGT verschillende betekenissen kan hebben. Elk concreet voorbeeld van een concept van formeel gender is gecompliceerd omdat formeel gender uitdrukkelijk een demarcatieve omschrijving moet hebben. Daarmee bedoelen we dat we liefst op basis van zo’n omschrijving (definitie) van ieder persoon willen kunnen vaststellen welk formeel gender deze persoon heeft. Met name bij zogenaamde moeilijke gevallen moet de omschrijving uitsluitsel kunnen bieden.

Tegenover demarcatieve definities staan indicatieve definities. Je ziet 100 voorbeelden van een vogel en nu weet je wat een vogel is, maar bij een pinguin kun je dan toch moeite hebben als die niet bij de voorbeelden stond, net zoals bij de struisvogel. Indicatieve definities ontstaan in de computer via machine learning, iets waar de computer op dit moment al heel goed in blijkt te zijn. Demarcatieve definities ontstaan nog niet zo gemakkelijk via AI, maar wat niet is kan komen. Er zijn noties die zich nauwelijks voor een indicatieve definitie lenen, zoals het concept “Nederlander”. Het eenvoudigste is gewoonweg precies te omschrijven wat daarmee wordt bedoeld. Gaat het om een paspoort of om inschrijving in het bevolkingsregister? Is iemand die het recht om Nederlander te worden als is toegekend daarmee ook al Nederlander? Et cetera.

Ongewenst gedrag wordt doorgaans omschreven via indicatieve definities, terwijl verboden gedrag bij voorkeur wordt beschreven via demarcatieve definities. Bij de gendertheorie is genderidentiteit een notie die wordt omschreven via indicatieve definities terwijl formeel gender (en legaal gender) juist demarcatief wordt omschreven. Het gelijkstellen van beide noties (zoals co-essentialisme ons voorschrijft) is vanuit deze eenvoudige theorie over definities bezien dan ook niet plausibel.

Na deze inleiding kijken we naar seksuele oriëntatie (SO). Hoe moeten we aankijken tegen de definities van bijvoorbeeld de volgende SO-nouns: heteroman, heterovrouw,  homoman, lesbische vrouw, biseksuele man, biseksuele vrouw?

Indicatieve definities zijn hier veel eenvoudiger te geven dan demarcatieve definities. En dat heeft er mee te maken dat elke definitie van de verschillende SO’s gebruik maakt van een notie van gender en dat op dat vlak geen uniforme wereldwijd geldige definities bestaan.

Voorbeeld van een indicatieve definitie van homoman:

• Indicatieve definitie van homoman: een homoman is een volwassen persoon die aan de volgende 4 voorwaarden voldoet: 
  • is AMAB (mannelijk lichamelijk gender bij geboorte) en (legaal) cis-gender,
  • heeft mannelijk lichamelijk gender volgens morfologische criteria,
  • heeft op langere termijn (dat wil zeggen: niet incidenteel maar in een patroon) een affectieve of uitsluitend erotische, en lichamelijk beleefde, kortdurende of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere volwassen personen die aan (i) en (ii) hierboven voldoen,
  • heeft niet op enig moment (ook niet incidenteel) een lichamelijk beleefde, kortdurende of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere (al dan niet volwassen) AFAB (vrouwelijk lichamelijk gender bij geboorte) personen.

Deze definitie sluit op het eerste gezicht uit dat een transman een homoman is, maar zo moeten we dat niet lezen, want dit is (met opzet) een indicatieve definitie. De definitie stelt weliswaar op het eerste gezicht voldoende eisen (wie hieraan voldoet kan men als homoman zien), maar stelt ook te sterke eisen (niet elke homoman voldoet hieraan). Toch is een false positive denkbaar bij een persoon die weliswaar geen intiem contact met AFAB cis-gender personen gehad heeft maar (zeker weet dat hij) dat graag had willen hebben en alleen niet heeft meegemaakt wegens gebrek aan kansen of gelegendheden daartoe. Voor demarcatie is deze definitie om die redenen minder geschikt. 

Wij menen dat indicatieve definities van groot belang zijn omdat je daarmee de bedoeling van een concept in elk geval goed kunt uitleggen, en dat het gebruik daarvan aan te raden is mits duidelijk wordt gesteld dat het een indicatieve definitie betreft en dat op basis daarvan geen oordelen over individuele personen mogen worden geveld.

In de demarcatieve definitie hieronder wordt “affectief of uitsluitend erotisch” door “erotisch” vervangen, dit om een onduidelijk tussnengebied (en daarmee eventuele valse positieven) te vermijden. 

• Demarcatieve definitie van homoman: een homoman is een volwassen persoon die aan de volgende voorwaarden voldoet:
  • heeft mannelijk legaal gender,
  • heeft na de meest recente legale gendertransitie (of bij een cis-gender persoon sinds de geboorte) op langere termijn (dat wil zeggen: niet incidenteel maar in een patroon) een erotische, en lichamelijk beleefde, kort of lang durende relatie onderhouden, met één of meer andere volwassen personen met mannelijk legaal gender,
  • heeft na de meest recente legale gendertransitie (of bij een cis-gender persoon sinds de geboorte) niet op enig moment (ook niet incidenteel) een lichamelijk beleefde, kort of lang durende relatie onderhouden, met één of meer andere volwassen personen van vrouwelijk legaal gender (op het moment van contact met betrokkene).

Deze demarcatieve definitie laat aan duidelijkheid niets te wensen over, maar dat vergt dan wel dat duidelijk is wat met legaal gender bedoeld wordt, en dat is afhankelijk van de jurisdictie. Een wetswijziging waarmee de mogelijkheden voor gendertransitie worden gewijzigd kan zomaar opleveren dat iemand die zichzelf als homoman ziet dat anders kan of moet gaan bekijken en omgekeerd. Neem als voorbeeld homoman P die een vaste relatie heeft met homoman Q. Nu maakt Q zonder verdere lichamelijke ingrepen de gendertransitie naar vrouw. Met dit nieuwe gegeven wil P misschien de stap kunnen zetten om zichzelf als heteroman te gaan zien, maar met bovenstaande demarcatieve definitie bij de hand kan dat niet. Het verleden met de vrouwelijke partner zit P daarbij in de weg. Net als bij de indicatieve definitie zijn false negatives mogelijk overigens.

Voor de volledigheid hier ook corresponderende definities voor heteroman. Deze definities zijn niet onproblematisch en daarom de toevoeging dat van een poging sprake is. We zien hier dat het helemaal niet meevalt om definities van homoman en heteroman symmetrisch te maken.

• Indicatieve definitie van heteroman [1e POGING]: een heteroman is een volwassen persoon die aan de volgende voorwaarden voldoet:
  • is AMAB (mannelijk lichamelijk gender bij geboorte) en (legaal) cis-gender,
  • heeft mannelijk lichamelijk gender volgens morfologische criteria,
  • heeft op langere termijn (dat wil zeggen: niet incidenteel maar in een patroon) een affectieve of uitsluitend erotische, en lichamelijk beleefde, kort- of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere volwassen cis-gender AFAB personen,
  • heeft niet op enig moment (ook niet incidenteel) een affectieve, en lichamelijk beleefde, kort- of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere (al dan niet volwassen) personen die aan de eerste twee eisen hierboven voldoen.

Deze definitie heeft het probleem dat een persoon zonder intieme relaties niet een heteroman kan zijn. Daar valt dus misschien wel iets op aan te merken. Misschien dat de volgende aanpassing op dat punt een verbetering oplevert.

• Indicatieve definitie van heteroman [2e POGING]: een heteroman is een volwassen persoon die aan de volgende voorwaarden voldoet:
  • is AMAB (mannelijk lichamelijk gender bij geboorte) en (legaal) cis-gender,
  • heeft mannelijk lichamelijk gender volgens morfologische criteria,
  • bovendien is hetzij aan 1 en 2 voldaan of aan 3:

1.  heeft op langere termijn (dat wil zeggen: niet incidenteel maar in een patroon) een affectieve, en lichamelijk beleefde, kort- of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere volwassen cis-gender AFAB personen,
2. heeft niet op enig moment (ook niet incidenteel) een affectieve, en lichamelijk beleefde, kort- of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere (al dan niet volwassen) personen die aan de eerste twee eisen hierboven voldoen,
3. heeft tot dusverre geen intieme relatie gehad met enig persoon en heeft zelfidentificatie qua SO als heteroman.

Deze definitie heeft weer als bezwaar dat een symmetrische definitie van homoman te geven niet meevalt, omdat op voorhand niet voor de hand ligt dat we zelfidentificatie als toereikend criterium willen zien.

We sluiten af met nog twee pogingen om tot een demarcatieve definitie van heteroman te komen:

• Demarcatieve definitie van heteroman [1e POGING]: een heteroman is een volwassen persoon die aan de volgende voorwaarden voldoet:
  • heeft mannelijk legaal gender,
  • heeft op langere termijn (dat wil zeggen: niet incidenteel maar in een patroon) een erotische (en mogelijk ook affectieve), en lichamelijk beleefde, kort- of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere volwassen legaal vrouwelijke cis-gender en AFAB personen,
  • heeft niet op enig moment (ook niet incidenteel) een erotische, en lichamelijk beleefde, kort- of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere (al dan niet volwassen) AMAB personen.

• Demarcatieve definitie van heteroman [2e POGING]: een heteroman is een volwassen persoon die aan de volgende voorwaarden voldoet:
  • heeft mannelijk legaal gender,
  • bovendien is hetzij aan 1 en 2 voldaan of aan 3:

1. heeft op langere termijn (dat wil zeggen: niet incidenteel maar in een patroon) een erotische (en mogelijk ook affectieve), en lichamelijk beleefde, kort- of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere volwassen legaal vrouwelijke cisgender en AFAB personen,
2. heeft niet op enig moment (ook niet incidenteel) een erotische, en lichamelijk beleefde, kort- of langdurende relatie onderhouden, met één of meer andere (al dan niet volwassen) AMAB personen.
3. heeft tot dusverre geen kort- of langdurende erotische relatie gehad met enig persoon en heeft zelfidentificatie qua SO als heteroman.

Opmerkingen 

1. Bovenstaande pogingen tot definities zijn slechts illustratief bedoeld en dienen meer ter opheldering van de vragen die er ontstaan wanneer je tot enigszins sluitende definities probeert te komen dan dat men hiermee in welk kader dan ook aan het werk zou moeten of kunnen gaan. 

2. Bij elk van deze is onduidelijk wat met “affectief” en met “lichamelijk beleefde relatie” wordt bedoeld en wat “niet incidenteel maar in een patroon” precies betekent. 

3. Het geven van bruikbare demarcatieve definities van de verschillende SO’s is nog niet zo eenvoudig. Of het onderscheid tussen indicatief en demarcatief wat oplevert moet nog blijken.

4. Van meet af aan is een vraag of het in ethische zin te verantwoorden valt om mensen op deze wijze te classificeren. Het feit dat de classificaties wetenschappelijk onderbouwd kunnen worden levert niet meteen op dat het ook passend is om deze classificaties in detail te ontwerpen, laat staan te gebruiken.

5. De complexiteit van deze definities laat zien dat hier onontkoombaar al van concept engineering sprake is, en vermoedelijk ook van ICE (incremental concept engineering).

6. Het ligt voor de hand dat in verschillende jurisdicties de definities van SO, en ook de opsomming van de mogelijke SO’s, zullen verschillen.

7. Er zijn wereldwijd een aantal jurisdicties waarin (anno 2024) elke andere SO dan heteroman of heterovrouw uitdrukkelijk als problematisch wordt gezien soms en zelfs wordt verboden en strafbaar gesteld wordt. In zulke jurisdicties worden demarcatieve defnities gebruikt die qua vereiste duidelijkheid aansluiten op de bewijsvereisten van de betreffende jurisdictie. Die bewijsvereisten zijn bijvoorbeeld in een op de Sharia gebaseerd juridisch systeem anders dan in een op wetten en regels gebaseerd systeem zoals wij dat in Nederland kennen.

8. De vraag dient zich aan of bij het uitwerken van een stelsel sluitende en hanteerbare definities van een alles omvattend systeem van SO’s de betrokken onderzoeker(s) niet op een moreel verwerpelijke, en ook verwijtbare, wijze, in technische zin ondersteuning biedt (ook al is dat onbedoeld) aan jurisdicties waarvan men de uitgangspunten juist niet wil onderschrijven. Ligt hier een belangrijk dilemma, of lijkt dat maar zo?.

9. De in het westen inmiddels gebruikelijke datingsystematiek kan opleveren dat men vragen krijgt als “bent u biseksueel?”. Dan zijn er zeker deze drie aspecten aan de orde:
   1. Wil men eerlijk antwoorden?
   2. Wil men technisch (conceptueel)  juist antwoorden?
   3. Hoe ontkomt men aan ongewenste maar “in het systeem blijvende” stigmatisering?

BIj elk van deze aspecten is het gehanteerde stelsel van definities van belang.